Historia badań nad modą. Tożsamość nowej dyscypliny

Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o miejsce mody w świecie człowieka wprowadza na obszar, w którym niezadowalające są koncepcje traktujące o modzie wyłącznie jako „ozdobie życia”. O ile bowiem moda może być traktowana jako „druga skóra człowieka”, o tyle jeszcze bardziej kluczowa wydaje się być relacja dotycząca kształtowania życia poprzez modę. Wydaje się więc oczywiste, że w wymiarze najbardziej powszechnym moda kształtuje nie tylko postawy ideowe, ale także zachowania czy styl życia.

Czy badania nad modą stanowią autonomiczną dyscyplinę naukową, czy są jedynie interdyscyplinarnym polem badawczym – to wciąż jedne z fundamentalnych pytań, które pojawiają się podczas analizowania zjawiska mody. Sugestywne są w tym miejscu słowa niemieckiego badacza, René Königa, który w wymowny sposób opisuje jej fenomen:

tyle się dzisiaj mówi o współdziałaniu różnych gałęzi nauki przy badaniu niektórych problemów. (…) Zapomina się tylko o tym, że najwspanialszym przykładem takiej współpracy jest właśnie problem mody.

Badania nad modą obejmują wiele zagadnień. W większości przypadków dotyczą mody analizowanej w kontekście ubioru i procesów ich powstawania, tj. wykorzystywanych surowców, przebiegu produkcji, a nawet rachunków zysków i strat. Oczywiście nie ma w tym nic złego, jednak takie spojrzenie na fenomen mody znacznie zawęża obszar, jaki obejmuje. Aby więc lepiej zrozumieć to zjawisko, badacze korzystają z rozmaitych źródeł, chyląc się zarówno ku teoriom ekonomicznym, jak i koncepcjom społeczno-kulturowym. Oddziaływanie mody można zatem rozpatrywać pod kątem literatury, filozofii, historii sztuki, socjologii, psychologii, ekonomii, na naukach antropologicznych kończąc. Interdyscyplinarność, jaka cechuje zjawisko mody, w kontekście powyższych słów niemieckiego socjologa, pozwala postawić tezę, że badania nad modą wciąż oznaczają „badanie mody”, tyle że z perspektywy konkretnej dyscypliny naukowej. Fakt, że problem mody zajmuje badaczy różnych dziedzin nauki, świadczyć może o tym, iż owa interdyscyplinarność przejawiająca się w wielości możliwych metodologii daje niewyczerpane bogactwo materiałów źródłowych, na podstawie których możliwe jest eksplorowanie tematu. Czy zatem o taką interdyscyplinarność zabiegał René König?

Od historii ubioru do historii mody#

Nie ulega wątpliwości, że punkt centralny dla badań nad modą, tudzież ubiorem stanowi historia sztuki. Pełni ona funkcję jednej z najtrwalszych perspektyw badawczych, która w znaczący sposób określa jej tożsamość. Szczegółowa analiza stroju, podparta periodyzacją jego dziejów i obserwację zmian, jakim podlegał na przestrzeni wieków, to dla historyków sztuki nośnik wielorakich znaczeń związanych z szeroko pojętą przynależnością kulturową. Niebagatelny wpływ na rozwój badań nad ubiorem – zdaniem Eli i Andrzeja Banachów – stanowią:

obrazy i portrety, ryciny i portrety, figury świętych i nagrobki; o modzie mówią nam powieści i wiersze, romanse i rozprawy, (…) tabakierki i laski, biżuteria i zegarki, szczątki ubiorów codziennych i odświętnych. (…) Do nowszych czasów istnieją zaś bezpośrednie źródła w postaci żurnalów, rozpowszechnionych od około dwu stuleci

Znajomość dawnych mód, a co za tym idzie, zebrane materiały źródłowe pozwoliły zrozumieć współczesne zjawiska związane z modą, wyznaczając tym samym nowy kierunek metodologii badań. W tym miejscu należałoby jednak wyjaśnić pewną nieścisłość, jaka pojawia się podczas analizowania zjawiska mody. Pojęcia „historia ubiorów” i „historia mody” często traktowane są jako wyrazy synonimiczne. To poważny błąd metodologiczny. Ubiór jest elementem dostarczającym wiedzy o osobie go noszącej. Posiada charakter symboliczny, materialny, estetyczny. Moda natomiast to byt abstrakcyjny, będący wytworem kultury.

Moda jako system wartości#

Powyższą rozbieżność w ciekawy i naukowo pożyteczny sposób opisała Dominika Łukoszek. Na podstawie teorii kultury Jerzego Kmity Łukoszek zaproponowała:

Moda to mechanizm regulujący ludzkie zachowania poprzez wyznaczanie do realizacji konkretnej wartości («należy podążać za tym, co modne») oraz wskazanie, w jaki sposób można tę wartość zrealizować.

Moda, jakby się mogło wydawać, nie dotyczy wyłącznie warstwy zewnętrznej człowieka, jego ubioru, makijażu, ozdób; dotyczy całej zbiorowości. Jest zjawiskiem społecznym, które obejmuje wszystkie dziedziny życia ludzkiego. Cechuje ją zmienność, niełatwo jest więc wyznaczyć zakres i związane z nią dokładne pole dyskursywne, a tym bardziej niezwykle trudne jest jej jednoznaczne zdefiniowanie. Modę cechuje chwilowość, krotochwilność, efemeryczność, a to, co ją determinuje to czas. O ile bowiem badacze „historii ubioru” opisując zmieniające się formy ubiorów, pytają: „jak było?”, o tyle na podstawie definicji Łukoszek możemy zadawać pytanie: „co w modzie stanowi wartość?”. Dzięki takiemu spojrzeniu uzyskamy odpowiedź na pytanie, dlaczego dana forma ubioru dominowała lub była modna. Tak uprawiana „historia mody” daje znacznie większy potencjał badawczy, bowiem pozwala zajrzeć w strukturę, a nie, jak w przypadku „historii ubiorów” – kierować się jedynie formami modnych sylwetek.

Ingrid Loschek i kulturowy system mody#

Interesujące tezy, badając fenomen mody, wysunęła austriacka teoretyk mody Ingrid Loschek, odpowiadając na postawione przez siebie pytanie: „kiedy moda staje się modą”? Loschek uważa, że ubiór to konkretny produkt. Modę zaś określa jako materię nierzeczywistą, podlegającą procesom społecznego negocjowania. Aby więc zrozumieć mechanizmy, jakimi rządzi się moda – zdaniem Loschek – niezbędne jest dokonanie rekonstrukcji kulturowego systemu mody, który wyraża się poprzez „metody i techniki kreatywnego wzornictwa, strukturalnych cech produktów odzieżowych i ich wizualnych i werbalnych reprezentacji”. Co to znaczy? Dla Loschek ważne jest, by na modę patrzeć przez pryzmat zarówno produkcji, dystrybucji i popularyzacji nowych praktyk odzieżowych, a także jej społecznych interpretacji, które mają miejsce w dyskursie medialnym.

„Modologia” Yuniy’i Kawamury – nauka o modzie, nie o ubraniu#

Na uwagę zasługuje również koncepcja Yuniy’y Kawamury, która zaproponowała, aby badania nad modą nazwać „modo-logią” (ang. fashion-ology), zwracając przy tym szczególną uwagę, że jest to nauka o modzie, a nie o ubiorze. Moda w ujęciu Kawamury, podobnie jak u Ingrid Loschek, to swoisty system, który tworzą poszczególne etapy, tj. produkcja, dystrybucja, promocja, społeczna akceptacja, konsumpcja. Ważne jest jednak to, aby, zdaniem autorki, umieć odróżnić produkcję i konsumpcję mody od produkcji i konsumpcji ubiorów:

Ubiór jest produkcją materialną, natomiast moda jest produkcją symboliczną. Ubranie jest dotykalne, podczas gdy mody nie można dotknąć. Ubiór jest koniecznością, moda jest nadmiarem. Ubiór pełni funkcję użytkową, moda pełni funkcję nadawania statusu. Ubiór istnieje w każdej społeczności i kulturze, w której ludzie zakładają na siebie rzeczy, podczas gdy moda musi być instytucjonalnie skonstruowana i kulturowo rozproszona. System mody działa w taki sposób, aby konwertować ubiór w modę, która ma wartość symboliczną i jest manifestowana poprzez ubiór.

„Modo-logia”, określana przez Kawamurę jako symboliczna praktyka kulturowa jest, „wynikiem wielorakich wpływów, które kolektywnie determinują społeczną strukturę społeczeństwa”. Takie podejście pozwala niejako wyjaśnić mechanizm funkcjonowania mody w grupach społecznych, a tym samym zrozumieć zachowania jednostek, które – będąc tego świadome lub nie – są poddane wpływom jej systemu.

Moda mówi więcej, niż myślisz#

Różnorodność interpretacji pojęcia „mody” sprawia, że nie istnieje jedna, żelazna reguła określająca to zjawisko, a definicji o modzie jest tyle, ile stanowisk badaczy, będących za lub przeciw niej. Jednak bez względu na to, jakie stanowisko wobec niej zostanie przyjęte, czy będziemy jej krytykami, czy też zwolennikami, obok mody nikt nie przechodzi obojętnie, a co istotne, jest z nią w ścisłej interakcji. Biorąc pod uwagę wszystkie wyżej opisane aspekty nie sposób zanegować myśli, że moda stała się tak powszechna, wpływowa i potężna, że nie można już uznawać jej za banalną.